Lupa Krystian (ur. 7 XI 1943 Jastrzębie-Zdrój) – polski reżyser teatralny, scenograf, grafik, dramaturg, tłumacz oraz profesor sztuki teatralnej.
Krystian Ludwik Lupa urodził się 7 listopada 1943 r. w Jastrzębiu-Zdroju. Jego rodzicami byli miejscowi nauczyciele Ludwik i Weronika z d. Freiherr. Po ukończeniu szkoły podstawowej w Jastrzębiu Dolnym uczęszczał do liceum w Żorach. W 1961 r. podjął studia na Wydziale Fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. W latach 1963-1969 studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (Dyplom na Wydziale Grafiki, 1969), później przez dwa lata studiował reżyserię filmową w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej (PWSFTiTv) w Łodzi, a następnie reżyserię teatralną w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Krakowie w latach 1973-1977.
Po studiach związał się z dwoma teatrami: Teatrem im. Cypriana Kamila Norwida w Jeleniej Górze, gdzie z grupą młodych aktorów prowadził poszukiwania nowych form teatralnego wyrazu i ze Starym Teatrem w Krakowie, który od 1984 stał się najczęstszym miejscem jego pracy. Okres jeleniogórski to spektakle autorskie: „Przezroczysty pokój” (1979), „Kolacja” (1980), oraz inscenizacje sztuk Stanisława Ignacego Witkiewicza(polskiego prekursora teatru absurdu): „Nadobnisie i koczkodany” (1978), „Pragmatyści” (1981), „Maciej Korbowa i Bellatrix” (1986). Przedstawienia te, nazwane w manifeście reżysera „Teatrem Ujawnienia”, traktowały teatr jako jedną z możliwości poznania i przekroczenia granic ludzkiej osobowości. Syntezą tego kierunku poszukiwań stał się spektakl według powieści Alfreda Kubina „Po tamtej stronie” – 1985 („Die andere Seite”) – „Miasto snu” w Starym Teatrze w Krakowie, który był rodzajem podróży w głąb jaźni.
Następne spektakle powstałe w Starym Teatrze stanowiły zwrot w problematyce – podjęcie problemów etycznych oraz zgłębienie sytuacji duchowej człowieka w okresie wielkiej kulturowej przemiany. Były to: „Marzyciele” (1988) Roberta Musila, „Bracia. Dialogi o miłości i zbrodni...” według Fiodora Dostojewskiego (PWST w Krakowie) (1988), „Bracia Karamazow” (1990) według Fiodora Dostojewskiego, „Szkice z Człowieka bez właściwości” (1990) według Roberta Musila (spektakl zrealizowany w krakowskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej), „Malte” (1991) według Rainera Marii Rilkego, „Kalkwerk” (1992) według Thomasa Bernharda i „Lunatycy. Esch czyli anarchia” (1995) według Hermanna Brocha. „Kalkwerk” według powieści Thomasa Bernharda rozpoczął przygodę z twórczością tego pisarza („Immanuel Kant” w Teatrze Polskim we Wrocławiu – 1996 i „Rodzeństwo” w Starym Teatrze – 1996) – która stała się okazją zgłębienia irracjonalnych mechanizmów osobowości i eksperymentów na temat „medialnego aktorstwa”.
Syntezą refleksji na temat duchowych przemian człowieka formacji europejsko-chrześcijańskiej stała się adaptacja III tomu „Lunatyków” Brocha – spektakl „Lunatycy. Huguenau, czyli rzeczowość” w Starym Teatrze w Krakowie (1998). W następnych realizacjach („Powrót Odysa” Stanisława Wyspiańskiego w Teatrze Dramatycznym w Warszawie i „Prezydentki” Wernera Schwaba w Teatrze Polskim we Wrocławiu – oba w 1999) – podjęte zostały penetracje nieświadomych kreacji mitycznych. W adaptacji powieści-testamentu Thomasa Bernharda „Auslöschung – Wymazywanie”, Teatr Dramatyczny w Warszawie (2001), została podjęta radykalna próba penetracji kulturowych zafałszowań, w tym również – a może przede wszystkim – zafałszowań kondycji twórczej. W 2009 rozpoczął pracę nad tryptykiem „Persona.Tryptyk”. Pierwsza część (2009) – „Persona.Marilyn” poświęcona została Marilyn Monroe, druga – „Persona. Ciało Simone” – Simone Weil (2010).
W Teatrze Telewizji Krystian Lupa debiutował w 1977 roku realizacją Wariata i zakonnicy Stanisława Ignacego Witkiewicza. Przygotował także m.in. telewizyjne wersje przedstawień teatralnych: Marzycieli Roberta Musila (1991), Immanuela Kanta (1997) i Kalkwerk Thomasa Bernharda (1998), Kuszenie cichej Weroniki Roberta Musila (2000) oraz Hannę Wendling Hermanna Brocha (2001). W 1993 roku zrealizował trzyczęściowy spektakl W stronę Klarysy. Szkice z 'Człowieka Bez Właściwości' Roberta Musila oparty na spektaklu przygotowanym w 1990 roku w krakowskiej Szkole Teatralnej. Na scenie telewizyjnej powstały jeszcze dwa inne przedstawienia reżysera - Stary dom Hansa Christiana Andersena (1994) i Julia, autorski spektakl na motywach opowiadania Lidii Wilk Z południowych mórz (1998).
Publikacje Krystiana Lupy:
Utopia i jej mieszkańcy (1994)
Labirynt (2001)
Podglądania (2003)
Utopia 2. Penetracje (2003)
Rysunki/Drawings (2009)
Inne publikacje:
Michel Archimbaud - Entretien avec Krystian Lupa - rozmowa (1999)
Krystyna Gonet - Jakby to powiedzieć... Rozmowa z Krystianem Lupą (2002)
Beata Matkowska-Święs - Podróż do Nieuchwytnego, rozmowa z Krystianaem Lupą (2003)
Uta Schorlemmer - Magia Zbliżenia i Tajemnica Dystansu, Krystiana Lupy poszukiwania "Nowych Mitów" w Teatrze (2007)
Od 1983 jest pedagogiem (od 1993 w stopniu profesora) w krakowskiej Wyższej Szkole Teatralnej, w latach 1990-1996 pełnił funkcję dziekana Wydziału Reżyserii.
W Europie uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich reżyserów teatralnych.
Ważniejsze nagrody i odznaczenia:
1978 - Nagroda za reżyserię i scenografię Nadobniś i koczkodanów Stanisława Ignacego Witkiewicza w Teatrze im. C.K. Norwida w Jeleniej Górze na 4.Opolskich Konfrontacjach Teatralnych;
1979 - Odznaczenie Zasłużony dla Jeleniej Góry;
1983 - Wyróżnienie za pracę nad kształtem teatralnym Pragmatystów Stanisława Ignacego Witkiewicza w Teatrze im. C.K. Norwida w Jeleniej Górze na 23. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych; Opole - nagroda za prace nad dramatami Stanisława Ignacego Witkiewicza - Pragmatyści w Teatrze im. C.K. Norwida w Jeleniej Górze i Bezimienne dzieło w Starym Teatrze w Krakowie na 9. Opolskich Konfrontacjach Teatralnych;
1987 - Nagroda za całokształt plastyczny sztuki Stanisława Ignacego Witkiewicza Maciej Korbowa i Bellatrix w Teatrze im. C.K. Norwida w Jeleniej Górze na 13. Opolskich Konfrontacjach Teatralnych;
1988 - Nagroda im. Konrada Swinarskiego przyznawana przez miesięcznik "Teatr" za reżyserię sztuki Marzuciele Roberta Musila w Starym Teatrze w Krakowie;
1992 - Nagroda im. Leona Schillera za wybitne osiągnięcia w dziedzinie reżyserii za rok 1991;
1995 - III nagroda dla spektaklu Lunatycy Hermanna Brocha ze Starego Teatru w Krakowie na 5. Międzynarodowym Festiwalu "Kontakt" w Toruniu;
1996 - Nagroda im. Krzysztofa Kieślowskiego za najlepszą inscenizację dla Płatonowa wiśniowego i oliwkowego wg Płatonowa Antoniego Czechowa z PWST w Krakowie na 14. Ogólnopolskim Przeglądzie Spektakli Dyplomowych Szkół Teatralnych w Łodzi;
1997 - Statuetka Fredry - nagroda Wrocławskiego Towarzystwa Przyjaciół Teatru i krytyków za "teatralne wydarzenie roku 1996" dla Immanuela Kanta Thomasa Bernharda w Teatrze Polskim we Wrocławiu;
1998 - Nagroda Ministra Kultury w dziedzinie teatru;
1999 - Nagroda za reżyserię Powrotu Odysa Stanisława Wyspiańskiego w Teatrze Dramatycznym w Warszawie na Opolskich Konfrontacjach Teatralnych; Paryż - Nagroda Krytyków Francuskich dla Lunatyków Hermanna Brocha ze Starego Teatru w Krakowie, najlepszego spektaklu obcojęzycznego w sezonie 1998/99;
2000 - Nagroda Sekcji Krytyków ITI za popularyzację polskiej kultury teatralnej za granicą; Wrocław - tytuł najlepszego spektaklu i Statuetka Fredry dla
Prezydentek Wernera Schwaba w Teatrze Polskim we Wrocławiu przyznane z okazji Międzynarodowego Dnia Teatru; Ludwik - nagroda krakowskiego środowiska teatralnego dla reżysera i spektaklu Bracia Karamazow Fiodora Dostojewskiego ze Starego Teatru w Krakowie;
2001 - Austriacki Krzyż Zasługi; Feliks Warszawski - nagroda dla najlepszego reżysera sezonu 2000/01 za reżyserię spektaklu Auslöschung/Wymazywanie Thomasa Bernharda w Teatrze Dramatycznym w Warszawie;
2002 - Francuski Order Sztuk Pięknych i Nauk Humanistycznych; Statuetka Pegaza - nagroda programu telewizyjnego "Pegaz" dla najlepszego reżysera teatralnego;
2003 - Grand Prix dla spektaklu Auslöschung/Wymazywanie Thomasa Bernharda z Teatru Dramatycznego w Warszawie na 37. Międzynarodowym Festiwalu Teatralnym BITEF w Belgradzie; Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski;
2004 - Ludwik - nagroda krakowskiego środowiska teatralnego za reżyserię i scenografię do Kalkwerku Thomasa Bernharda w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie oraz Ludwik dla najlepszego przedstawienia; Nagroda Publiczności dla najlepszego przedstawienia oraz nagroda Wielkiej Kapituły Loży Przyjaciół Teatru Powszechnego w Łodzi dla Wydarzenia Festiwalu: Kalkwerku Thomasa Bernharda na 10. Festiwalu Sztuk Przyjemnych i Nieprzyjemnych w Łodzi;
2008 - Nagroda Ars Quaerendi za projekt adaptacji teatralnej Kuszenia cichej Weroniki Roberta Musila; Europejska Nagroda Teatralna (Rzym) - nagroda za całokształt twórczości;
2009 - Premio Europa per il Teatro (Europejska Nagroda Teatralna) przyznawana przez międzynarodowe środowisko teatralne.